คำทวยอีสาน (คำทาย)

คำทวย หรือ ความทวย ในภาษาท้องถิ่นอีสานก็ตรงกับคำว่า “คำทาย” ในภาษาภาคกลาง ซึ่งหมายถึง คำปริศนา หรือ คำถามปัญหาให้ขบคิด อาจผูกเป็นนิทานให้ตัวละครถามปัญหาให้แก้ไขบ่มปริศนา “แม่นหยัง” หรือ อะไรเอ่ย ซึ่งเป็นการทายที่เป็นการสร้างเสริมสติปัญญาโดยตรง หรือทดสอบเชาว์ปัญญา ปฏิภาณไหวพริบ แม้แต่การวัติประสบการณ์การเรียนรู้ทั้งของผู้ถามและผู้ตอบได้ด้วยผลที่เกิดขึ้นจากการเล่นทายปัญหาอาจเกิดได้หลายอย่าง แต่อย่างน้อยที่สุดก็ต้องเกิดความสนุกสนานบันเทิงใจอย่างแน่นอน 

ความทวย หรือ คำทายปริศนาประเภทอะไรเอ่ย คนอีสานทั่วไปจะเรียกคำทวย “แม่นหยัง” จัดเป็นวรรณกรรมมุขปาฐะที่สนุกสนาน นิยมเล่นกันทั้งเด็กและผู้ใหญ่จดจำสืบต่อกันมาเป็นเวลาช้านาน สมัยก่อนนิยมเล่นกันตอนเย็น ๆ หลังอาหารเย็นแล้วหรือตอนหัวค่ำ ผู้เฒ่าผู้แก่จะทายปัญหากับลูกหลานในบ้าน หรือ เล่นเวลามีงานที่เด็ก ๆ จะเล่นทายปัญหากันเองเวลาเล่นหรืออยู่รวมกันตามลานบ้าน ลานวัดตอนเย็น ๆ ส่วนคนหนุ่มสาวนิยมเล่นคำทวยกันในงานศพ หรืองันเฮือนดี ตอนกลางคืน 

ความทวยส่วนใหญ่เป็นคำที่ผู้ใหญ่ผูกขึ้นไว้จากสภาพแวดล้อมรอบตัว เช่น ดินฟ้า อากาศ  พืช สัตว์ สิ่งของ เครื่องใช้  ที่อยู่อาศัย งานอาชีพ  ความเชื่อ  และขนบธรรมเนียมประเพณี เป็นต้น

ประเภทของคำทวยแบ่งตามเนื้อหาได้  7  ประเภท  ดังต่อไปนี้

ประเภทเนื้อหาเกี่ยวกับสัตว์  ส่วนใหญ่จะพูดหรือถามถึงสัตว์ที่รู้จักพบเห็นกันเสมอในท้องถิ่น  ถือเป็นการส่งเสริมพัฒนาความคิดและให้การศึกษาเรื่องธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมรอบ ๆ ตัว มีตัวอย่างดังนี้

โตอยู่นา  ตาอยู่บ้าน  แม่นหยัง          คำตอบ คือ ปู ซึ่งเป็นสัตว์ตามท้องนา แต่ที่เรานำชื่อที่เป็นตามาใช้ในบ้านเรือน คือ ตาปู หรือตะปู

ไก่แม่ดำ ฝนตกฮำบ่เปียก แม่นหยัง    คำตอบ คือ บึ้ง สัตว์ตระกูลแมงมุม มีขนที่เป็นมันไม่เปียกน้ำ อาศัยอยู่ในรูคนอีสานใช้เป็นอาหารได้

ยืนต่ำ นั่งสูง แม่นหยัง                     คำตอบ คือ หมา ที่เวลายืนจะต่ำ แต่เวลานั่งลงหัวจะสูง

ประเภทเนื้อหาเกี่ยวกับพืช พืชที่ถูกนำมาเป็นความทวย มักเกี่ยวข้องในชีวิตประจำวัน อาจเป็นพืชในป่า หรือ พืชที่ปลูกเอง  เช่น 

ต้นเท่าขาใบวาเดียว แม่นหยัง คำตอบคือ กล้วยหรือต้นกล้วย

ห้อยอยู่หลัก ตักกะเต็ม บ่ตักกะเต็ม แม่นหยัง คำตอบ คือ มะพร้าวซึ่งเป็นพืชที่ปลูกทั่วไปในหมู่บ้าน

ต้นท่อครก ใบปกดิน แม่นหยัง คำตอบ คือ ตะไคร้ ซึ่งเป็นพุ่มเตี้ย ใบคลุมดิน

ประเภทเนื้อหาเกี่ยวกับปรากฏการณ์ธรรมชาติ เป็นประเภทที่มีคำตอบเกี่ยวกับธรรมชาติ  โลก จักรวาล พระอาทิตย์ พระจันทร์ ดวงดาว น้ำค้าง  น้ำ ดิน ลม ไฟ หิน หรือ อาจเป็นวัตถุธรรมชาติอื่น ๆ เช่น  สุกกะบ่หอม  งอมกะบ่หลั่น  แม่นหยัง คำตอบ คือ ดาว

น้ำบ่ฮู้ตก  แม่นหยัง คำตอบ คือ น้ำค้าง

สุกเต็มดินเก็บกินบ่เหมิด  สุกเต็มฟ้ากายื้อบ่เทิงคำตอบ คือ แดดและดาว

ประเภทเนื้อหาเกี่ยวกับอวัยวะ เป็นคำทวยที่มีคำตอบเกี่ยวกับอวัยวะส่วนใดส่วนหนึ่งของคน อาจเป็นอวัยวะของสัตว์บางชนิดด้วย  เช่น

จอกหลอกคือฮังนก ฝนตกบ่ฮั่ว แม่นหยัง คำตอบ คือจักกะแร้ (รักแร้)

ตัดกกบ่ตาย ตัดปลายบ่เหี่ยว แม่นหยัง คำตอบ คือ เส้นผม       

หมอยแยมแยะ แบ๋กันมีแฮง แม่นหยัง คำตอบ คือ ตา หลับตานอน

ประเภทวัสดุเครื่องใช้  ผู้ตั้งปัญหาหรือคำทวยนำเอาวัสดุ เครื่องมือเครื่องใช้หลาย ๆ อย่าง  มาตั้งคำถามให้ขบคิด เช่น

ต่ำอุ๊ปุ๊  แปดคอก แม่นหยัง คำตอบ คือ ไหปลาแดก (ไหปลาร้า)

บาดไปท่อไฮ่นา  บาดมาท่อก้อนเส้า แม่นหยังคำตอบ คือ  แห

ประเภทปัญหาเชาว์  เน้นการแสดงภูมิความรู้ ปฏิภาณ ไหวพริบ การแก้ปัญหาเฉพาะหน้า และวัดประสบการณ์  ผู้ตอบมักนำเรื่องราว เหตุการณ์สังคมภายนอกมาถาม เช่น 

พระย้านสีหยัง คำตอบ คือ สีกา

ต้นอีหยั่ง  มีสองกอ คำตอบ คือ ต้นกก

ประเภทการเล่นคำ  เป็นการวัดความรู้ด้านภาษา หรือการใช้ภาษาจะบอกใบ้ในลักษณะคำผวนเป็นส่วนใหญ่ เช่น

ม้าอีขาว หางยาว ต้วยก้น แม่นหยัง คำตอบ คือ ต้นกล้วย ที่ผวนมาจากคำว่า “ต้วยก้น” ในคำถาม

ก่องจ่อง มีแข้ว แม่นหยัง คำตอบ คือ แมวขี้

เฒ่าอันหนึ่งไปป่า กลับมาเฒ่าป่วย แม่นหยัง คำตอบ คือ ถ้วยเปล่า